نام ها

به فارسی پونه و پودنه و در کتب طب سنتی و به عربی فودنج و فوتنج و حبق و فلیحا نامبرده می‏ شود. به فرانسوی‏Pouliot وMenthe Pouliot و به انگلیسی‏European Penny royal وPudding Grass گفته می‏ شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae نام علمی آن‏Mentha Puleguim L . و مترادفهای آن‏Mentha exigua وPulegium Vulgaris Mill . از طرف گیاه‏شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات‏

پونه گیاهی است علفی چندساله ساقه آن استوانه‏ای، بلندی آن در حدود ۵/ ۰ متر برگهای آن تقریبا بدون دم برگ، سبز، تیره، بیضی‏ شکل، نوک‏ تیز، با دندانه و در اثر فشردن بوی قوی اسانس پونه از آن استشمام می‏ شود. در پایه‏ هایی از گیاه که در آب می‏ رویند این بو خیلی کم و در مواردی وجود ندارد. گلهای آن به رنگ صورتی یا بنفش به صورت گروهی از گلهای کوچک در بغل برگ و ساقه در تابستان ظاهر می‏ شود.

پونه در نقاط و دشتهای مرطوب و در کنار نهرها و یا داخل جوی‏ ها و چشمه‏ ها و کنار باطلاق ها می‏ روید. در اروپا، افریقای شمالی، حبشه و مناطق مختلفه آسیا به‏ طور وحشی می‏ روید. در ایران در مناطق شمالی ایران در مازندران و گیلان در اطراف‏ رشت و در ماسه‏ زارهای غازیان و نقاط مرطوب لاهیجان به‏ طور خودرو دیده می‏ شود.

در مازندران نوعی از آنکه پونه آبی است با نام محلی سرسم خوانده می‏ شود.

ترکیبات شیمیایی‏

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود اسانس روغنی فرار یا روغن مانتول‏[۱] گزارش شده است که مقدار آن در حدود ۹/ ۰- ۸/ ۰ درصد می‏باشد. (در نمونه‏هایی که در کشمیر روییده است). اسانس روغنی فرار پونه شامل ۸۰ درصد ماده پولگون‏[۲] است. از اسانس روغنی پونه در اثر احیای ماده دی- پولگون و نوعی مانتول به نام راسمیک مانتول‏[۳] می‏ گیرند. به علاوه در اعضای این گیاه مقداری تانن، مواد رزینی و قند نیز وجود دارد[S.C.I.M.P].

خواص- کاربرد

پونه از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. خواص آن بسیار لطیف‏ کننده است برای پاک کردن اخلاط سینه و کنترل سیاه‏ سرفه و رفع سوزش خراش سینه و برای جلوگیری از سکسکه و آشفتگی و دل‏ به‏م‏ خوردگی نافع است.

بادشکن است و ضد نفخ و برای استسقا و یرقان و خارج کردن مشیمه و ازدیاد ترشح عرق مفید است. مدر است و قاعده‏ آور. به عنوان تریاق و ضد سم جانوران گزنده سمی بسیار نافع است.

اگر شیاف آن در مهبل استعمال شود برای تسهیل اخراج جنین و مشیمه مؤثر است. مالیدن دم‏کرده آن برای رفع خارش و دفع گازهای رحم و رفع سستی رحم مفید است. مالیدن سوخته گیاه برای تقویت لثه‏های دندان نافع است. استشمام بوی آن برای رفع غشی مفید است.

ضرر و رفع آن

پونه مضر روده‏ ها است و از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک پونه تا ۸ گرم. نوع مصرف معمولا شاخه‏ های گلدار و برگ آن را به صورت دم‏ کرده و سایر انواع دارویی مانند نعنا تهیه و خورده می‏ شود.

هم خانواده ها

به گیاهان دیگری از خانواده نعنا نیز پونه گفته می‏ شود که چند نوع معروف آنها را در اینجا ذکر می‏ کنیم.

۱٫Calamintha acinos Clairv به فارسی زیبا پونه و به فرانسوی‏Calament Acinos و به‏ انگلیسی‏Wild basil گفته می‏شود. گیاهی است یکساله یا دوساله که در اواخر بهار کاشته می‏ شود. برگها پوشیده از کرک، باریکی آن کمتر از ۸ میلی‏متر. نیمه بالای برگ دندانه‏ دار، گلها ۴- ۲ تایی به رنگ ارغوانی یا سفید، بلندی گیاه ۴۰- ۱۰ سانتی‏متر است. این گیاه در قزوین در کوههای الموت به‏ طور خودرو دیده می‏شود.

۲٫Calamintha officinalis Moench . مترادف آن‏Melissa calamintha L . است به فارسی زیبا پونه طبی و به عربی قلمنت معروف است.

در کتب طب سنتی با نام قلمنت آمده است، به فرانسوی‏Calament officinal و به انگلیسی‏Mountain calamint وCat -mint گفته می‏ شود گیاهی است دوساله در مناطق جنگلی می‏ روید. در ایران در شمال ایران در اطراف رشت در بندر گز، گرگان و مازندران انتشار دارد.

از نظر خواص کم ‏و بیش شبیه پونه می‏ باشد و خواص پونه کوهی تحت نام «فودنج جبلی» به‏ طور مشروح در این کتاب آمده است.

توضیح: در امریکا به گیاه دیگری از همین خانواده به نام علمی‏Nepeta cataria نیزCat -mint گفته می‏شود.[۴]

[۱] Menthol Oil

[۲] Pulegone

[۳] Racemic Mentnol

[۴] میر حیدر، دکتر سید حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، ج‏۱، ص: ۲۰، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش.