جعفرى‏: گیاهى است که در کتب فارسى به نام «دینار رویه» و در کتب طب سنتى با نام‏ هاى «حزاء» و نوعى «فطراسالیون» و «کرفس مغدونس» و «مغدونس» و «مغدانوس» و «بغدونس» نامبرده مى‏ شود.

به فرانسوى‏Persil و به انگلیسى‏Parsley گفته مى‏ شود. از خانواده چتریان‏Umbelliferae و نام علمى آن‏ Petroselinum crispum( Mill ). Nym. eX A. W. Hill و مترادفهاى آن‏Apium petroselinum L وPetroselinum sativum Hoffm وpetroselinum hortense Hoffm وPetroselinum vulgare Hill از طرف گیاه‏شناسان مختلف نامگذارى شده است.

خواص- کاربرد

تخم جعفرى طبق نظر حکماى طب سنتى خیلى گرم و خشک است، مواد و اخلاط لزج را قطع مى‏ کند و نفخ را کاهش مى‏ دهد و گرفتگى مجارى عروق را باز مى‏ کند.

مدر و قاعده‏ آور است و براى تسریع و تسهیل در اخراج جنین نیز مؤثر است. در جمیع موارد به جاى تخم جعفرى مى‏ توان از دو برابر آن تخم کرفس پرورشى استفاده کرد.

خوردن دم‏ کرده برگ آن براى بواسیر بادى و خونى و سنگ کلیه مفید است. شیاف تخم جعفرى در مهبل براى سقط جنین‏[۱] به کار مى‏ رود.

ریشه جعفرى اشتهاآور، مدر و قاعده‏ آور است و در موارد قاعدگى‏ هاى دردناک اثر مفید دارد و براى سنگ کلیه، نفخ، زردى، ناراحتى کبد و طحال و استسقا نیز مفید است.

اگر دم‏ کرده ۲۰ گرم ریشه جعفرى در یک لیتر آب را تا حد نصف آن حقنه(شیاف) کنند براى کنترل اسهال مفید است. و ضماد کوبیده برگ تازه جعفرى براى رفع تهییجات خارجى بخصوص تهییج پستان در مواردى که ورم زیاد نباشد مؤثر است.

جوشانده ۱۰- ۵ گرم تخم جعفرى در حدود ۲۰۰ گرم آب مدر است و خوردن جوشانده ۳۰ گرم تخم جعفرى در ۲۵۰ گرم آب قاعده‏ آور است.

ریشه جعفرى یکى از پنج ریشه مدر و اشتهاآور است و مصرف آن به این ترتیب است که:

تهیه پنج ریشه مدر اشتهاآور: ریشه خشک رازیانه ۱ واحد، ریشه هوکس صغیر ۱ واحد، ریشه کرفس ۱ واحد، ریشه مارچوبه ۱ واحد و ریشه جعفرى ۱ واحد، کوبیده و مخلوط کنند.

دم‏کرده مدر و بازکننده دهانه عروق: پنج ریشه ۱۲ گرم آب‏جوش ۱۰۰۰ گرم مدت یک ربع ساعت دم کنند و صاف نمایند و به آن ۱۰۰ گرم شربت پنج ریشه بیافزایند و در عرض روز بتدریج بخورند.

شربت پنج ریشه: ریشه کرفس ۱۰۰ واحد، ریشه رازیانه ۱۰۰ واحد، ریشه مارچوبه ۱۰۰ واحد، ریشه جعفرى ۱۰۰ واحد، ریشه هوکس صغیر ۱۰۰ واحد، قند ۲۰۰۰ واحد و آب ۳۰۰۰ واحد مخلوط کرده طبق معمول شربت تهیه شود و معمولا ۱۰۰ گرم از این شربت را در جوشانده‏ هاى مدر داخل مى‏ کنند و براى زیاد کردن اثر مدر آن گاهى در مقابل هر ۲۰ گرم شربت یک گرم استات‏ پطاس اضافه مى‏ کنند، مدر و بازکننده بسیار مؤثر است.

چاى برگ جعفرى معروف است که دم‏ کرده مدر و بادشکن خوبى است و براى هضم غذا نیز بسیار مؤثر است.

برگ جعفرى به علت مواد معدنى و ویتامین هایى که دارد بسیار مفید است. عطر آن بسیار مطبوع است و با کلیه غذاها به استثناى غذاهاى شیرین معمولا به عنوان معطر کننده مصرف مى‏ شود. برگ جعفرى مانند دارچین تنفس را مطبوع و براى رفع بوى بد تنفس حتى شدیدترین بوى سیر بسیار مؤثر است.[۲]

مشخصات‏

جعفرى گیاهى است علفى دو ساله ادویه‏ اى، بسیار معطر داراى برگ هاى با بریدگى به رنگ سبز و پرپشت که در قسمت فوقانى ساقه به شکل نوارهاى بریده باریک در مى‏ آید. ساقه‏ هاى گل‏ دهنده آن به بلندى ۷۰- ۶۰ سانتى‏ متر که در انتهاى آنها گل هاى ریز سبزرنگ به صورت چتر مرکب ظاهر مى‏ شود.

میوه آن خاکسترى داراى سه پهلو است. قدرت نامیه آن حد اکثر ۴- ۳ سال دوام دارد.

تکثیر آن از طریق کاشت بذر صورت مى‏ گیرد. به این ترتیب که اگر منظور برداشت برگ سبز آن باشد در اسفند یا اوایل بهار بذر کاشته مى‏ شود و تا مرداد هم مى‏ توان‏ کاشت که در این صورت حصول برگ آن به تأخیر مى‏ افتد و اگر منظور برداشت دانه آن است معمولا در شهریور کاشته مى‏ شود که گیاه دوره سرماى زمستان را دیده و ظرف بهار و تابستان سال بعد به بذر بنشیند و ثمر آن برداشت شود.

در مناطق خیلى سرد در زمستان به برگ آن لطمه وارد مى‏ شود. مزرعه باید شخم عمیق خورده و خوب کود داده شود. بذر را روى خطوطى به فاصله ۶۰- ۵۰ سانتى‏ متر و در عمق ۱ سانتى‏ متر مى‏ کارند. فاصله بوته‏ ها روى خطوط بعدا باید با تنک کردن به ۳۰- ۲۰ سانتى‏ متر برسد.

جعفرى معمولا در سال دوم بذر مى‏ دهد. محصول زمستانى برگ جعفرى چون خیلى کم کاشته مى‏ شود، بسیار طرف توجه است. بذر جعفرى خیلى سخت است و به این علت در شروع کاشت خیلى دیر جوانه مى‏ زند شاید تا ۲۰ روز طول بکشد بنابراین معمول است قبل از کاشت به منظور تسریع در جوانه زدن بذر را براى مدت ۲۴ ساعت در آب خیس مى‏ کنند و پس از آن از آب بیرون آورده پهن مى‏ کنند که بادى بخورد و رطوبت سطحى آن برود که پخش آن براى کاشت ممکن شود و آن را مى‏ کارند.

در بعضى کشورها تخم جعفرى را در اوایل بهار در خزانه مى‏ کارند و پس از ۶ هفته نهال هاى جوان که چندبرگه شده‏ اند در مزرعه اصلى روى خطوطى به فاصله ۴۰- ۳۰ سانتى‏ متر و فاصله بوته‏ ها روى خطوط ۱۵- ۱۰ سانتى‏ متر مى‏ کارند به این ترتیب در حدود ۶ کیلوگرم بذر براى هر هکتار کافى خواهد بود.

جعفرى در اغلب مناطق دنیا کاشته مى‏ شود. در ایران نیز عملا در تمام مناطق کشور مى‏ کارند. در شاهرود نیز به‏ طور خودرو مى‏ روید.

ترکیبات شیمیایى‏

برگ جعفرى و تخم جعفرى هر دو داراى اسانس مى‏ باشند که از طریق تقطیر با بخار گرفته مى‏ شود. اسانس برگ جعفرى اسانس بسیار مطبوع و معطر است و در مواردى که منظور استفاده از عطر جعفرى براى غذاها مى‏ باشد به کار مى‏ رود ولى اسانس تخم آن کمى بوى تلخ دارد و با اسانس برگ جعفرى کمى متفاوت است.

متأسفانه اسانس برگ جعفرى که خیلى مرغوب و مورد توجه است، خیلى کم است و در حدود ۲۵/ ۰- ۰۶/ ۰ درصد برگ مى‏ باشد به همین دلیل گران است ولى اسانس تخم جعفرى که زیاد مرغوب نیست و کمى بوى تلخى دارد مقدارش زیاد و از ۳- ۲ درصد تخم را تشکیل مى‏ دهد و معمولا در بازار تجارت غذایى از آن در صنعت عطرسازى و در بسته‏ بندى گوشت کنسرو استفاده مى‏ شود.

اسانس تخم جعفرى شامل‏Apiol و یک الکالوئید است. به علاوه در تخم جعفرى گلوکوزیدApiin وجود دارد. و در میوه آن ماده‏Coumarin مشخص شده است. در ریشه جعفرى نیز در حدود ۰۸/ ۰- ۰۵/ ۰ درصد اسانس یافت مى‏ شود.

Apiol که ماده عامل موجود در اسانس میوه جعفرى است، سمى است و ایجاد عوارضى در کبد و کلیه مى‏ نماید لذا باید تخم جعفرى و اسانس آن همیشه با رعایت اعتدال طبق میزان محدود و مجاز مصرف شود و اسراف در مصرف آن زیان‏ آور است و بدون دستور و اطلاع پزشک نباید مصرف شود.

وجود ماده عامل در اسانس تخم جعفرى خواص دارویى را به تخم جعفرى مى‏ دهد که آثار مدر و قاعده‏ آور دارد، ولى در عین‏ حال که قاعده‏ آور است مصرف آن در حدى معین موجب سقط جنین نیز مى‏ شود. در هریک صد گرم برگ جعفرى خام مواد زیر موجود است.

آب ۸۵ درصد، پروتئین ۶/ ۳ درصد، چربى ۶/ ۰ درصد، هیدرات هاى کربن ۷ درصد، خاکستر ۲ درصد، کلسیم ۲۰۳ میلى‏ گرم، فسفر ۶۳ میلى‏ گرم، آهن ۲/ ۶ میلى‏ گرم، سدیم ۲۵ میلى‏ گرم، پتاسیم ۷۲۷ میلى‏ گرم، ویتامین‏ آ ۸۵۰۰ واحد بین المللى، تیامین ۱۲/ ۰ میلى‏ گرم، رایبوفلاوین ۲۶/ ۰ میلى‏ گرم، نیاسین ۲/ ۱ میلى‏ گرم و ویتامین‏ سی ۱۷۲ میلى‏ گرم.

به‏ طورى که ملاحظه مى‏ شود برگ جعفرى از نظر مقدار ویتامین‏C و ویتامین‏A بسیار غنى و تا حدودى از نظر سایر ویتامینها نیز غنى است و به علاوه از نظر آهن و پتاسیم نیز خیلى غنى است و در عین‏ حال از نظر سایر مواد معدنى نیز خوب است و به علاوه منبع خوبى از یُد نیز مى‏ باشد.

منبع: معارف گیاهى ؛ دکتر سید حسین میر حیدر ج‏۱ ؛ ص۵۸

پی نوشت ها:

[۱] مصرف تخم جعفرى براى سقط جنین در رحم ممکن است ایجاد خراش و حتى خون‏ریزى نماید بنابراین در موارد لزوم باید زیر نظر پزشک مصرف شود.

[۲] میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش.

Overall rating