سبزی خرفه یکی از معدود
سبزیجاتِ خنک و مفیدی است که متاسفانه در سبد سبزیجات ما معمولا جایگاهی ندارد اما با خواندن این مقاله با مقداری از خواص این سبزی مفید و کاربردی آشنا می شویم و با این معلومات آن را می توانیم در سبد غذایی خود وارد کنیم.
خرفه به فارسى «تورک»،«خرفه» و
«پَرپین» و در کتب طب سنتى با نام هاى «بقله الحمقاء» و «بقله اللینه» و «بقله مبارکه» و
«بقله فاطمه» و
«بقله الزهرا» نامیده مى شود. به
فرانسوى آن را Pourpier وPourpier Commun و به
انگلیسى Common Purslane ,Purslane گفته مى شود.
گیاهى است از خانواده Portulacaceae نام علمى آن Portulaca oleracea L مى باشد.
خواص- کاربرد
خرفه از نظر طبیعت طبق نظر حکماى طب سنتى
خیلى سرد و تر و داراى نیروى
قابضه است و مدر مى باشد و معتقدند که برگ و ساقه آن مسکن صفرا است و آن را به تعادل می رساند و
حرارت خون و کبد و معده را
تسکین مى دهد و براى تسکین حدت تب هاى گرم و صفراوى و تسکین عطش و کنترل ترشح ادرار در مورد بیمارى دیابت و رفع سردردهاى گرم مفید است و خونروى از سینه و به طور کلى
خونریزى از هر عضوى را
قطع مى کند و همچنین در مواردى که چرک از سینه آید قطع مى کند و براى خرد کردن سنگ مثانه و ازدیاد ترشح ادرار مفید است، یعنى
مدر است و براى سرفه و سوزش مجراى ادرار و مثانه و روده ها و
بواسیر و
نواسیر(نواصیر) و همچنین تسکین حرارت رحم و سوزش و درد آن مفید است.
حیض را قطع مى کند و براى بادسرخ نافع است.
تخم آن ضد کرم کدو مى باشد و عصاره ساقه و برگ آن براى
بیمارى هاى کبد و بیمارى هاى کمى
ویتامینC بسیار مفید است البته کمتر از
شاهى زیرا در خرفه تا حد ۲۵ میلى گرم در ۱۰۰ گرم برگ ویتامینC وجود دارد و به عنوان رژیم غذایى اشخاص مبتلا به اسکوروى[۱] تجویز مى شود. مقدار خوراک از آب برگ و ساقه آن ۴۰ گرم که با ۸ گرم نبات یا شکر مخلوط کرده و خورده مى شود. اگر آن را پخته و با کمى پیاز و روغن سرخ نموده و بخورند براى
قطع اسهال صفراوى و تقویت روده ها و
تب هاى گرم بسیار نافع است بخصوص در فصل هاى گرم سال و براى اشخاص گرم مزاج.
اگر برگ و ساقه سبز آن را مانند سالاد و با سرکه بخورند براى
درد کلیه بسیار نافع است.
جویدن برگ آن به مقدار کم کندى دندان را رفع مى کند (که مثلا از خوردن میوه ترش و یا علت دیگرى ایجاد شده باشد) و زیاد جویدن آن کندى دندان ایجاد مى نماید. از عصاره آن براى التهاب هاى گرم چشم با مالیدن در محل ملتهب استفاده مى شود.
ضماد برگ و ساقه آن با روغن گل سرخ براى تسکین سردردهاى گرم و سوختگى آتش و ورم هاى گرم نافع است و با آرد جو براى جَرَب و حَکّه و ورم بیضه ها و تخمک نافع است.
ضماد برگ و ساقه آن بتنهایى براى تسکین حرارت اعضا و سوختگى آتش مفید است و اگر بر معده و کبد گذارند براى تسکین حرارت آنها مفید است و اگر با حنا تهیه شود و بر کف دست و پا گذارده شود براى حرارت و
پیسى هاى دست و پا در صورت تکرار مفید خواهد بود.
ضماد ریشه آن براى زگیل قوى تر از ضماد گیاه است.
برگ و ساقه آن
تقویت کننده نیروی جنسی اشخاص گرم مزاج است و درعین حال در مورد اشخاص
سردمزاج نیروی جنسی را کم مى کند و اشتها را کاهش مى دهد و اسراف در خوردن آن نور چشم را کم می کند، این قبیل افراد
سردمزاج اگر بخواهند بخورند
باید با نعناع و کرفس و مصطکى باشد.
مقدار خوراک از آب آن تا ۱۰۰ گرم است و
خاصیت تخم خرفه مانند آب خرفه است و گرد برگ و ساقه خشک آن براى زخم هاى دهان اطفال و زخم هاى نظایر آن نافع است.
گرد آن براى
طحال و معده اشخاص سردمزاج مضر است اگر ۲۰ گرم برگ خشک آن را نرم کوبیده با شکر و جلپ بخورند براى
تب ها و سرفه هاى گرم بسیار نافع است، مقدار خوراک گرد آن تا ۲۰ گرم است. مشابه آن در اکثر موارد فوق اسفرزه است.
در مورد خواص خرفه در مدارک فنى منتشره در مغرب زمین چنین آمده است:
خرفه در چین و هندوچین مصارف دارویى وسیعى دارد. از خرفه به عنوان خنک کننده، نرم کننده، جبران کننده کمى ویتامینC و نیروبخش، التیام دهنده زخم و برطرف کننده ی ورم استفاده مى شود.
در مدارک زیادى خرفه
به عنوان مدر معرفى شده است، ولى بررسى هاى دقیق تر حُکما نشان مى دهد که:
۱: در مورد اشخاص سالم و اشخاصى که
کلیه نرمال دارند،
اثر مدر دارد.
۲: در مورد اشخاص با
کلیه هاى ناراحت نیز در مواردى
تا حدودى مدر است از جمله در مورد نفرى تیس[۲] یا (ورم کلیه) و پى یلى تیس[۳] (ورم کالیس کلیه[۴]) تا حدودى مدر است.
در ده مدرک از مدارک طب سنتى معتبر آمده است که مصرف
خرفه براى
معالجه اسهال خونى مفید و حائز اهمیت است.
چى یو معتقد است که خرفه براى سه نوع اسهال خونى که در اثر باکترى ایجاد شده مفید است ولى در مورد اسهال خونى آمیبى یا آموبیک دیسانترى[۵] بى اثر است.
[لیو] معتقد است که مصرف جوشانده خرفه که کاملا خوب پخته شده و آب آن گرفته شده باشد براى معالجه اسهال خونى باسیلى یا باسیلرى دیسانترى[۶] بدون هیچ عوارض جانبى مفید است.
خواص دیگر استعمال داخلى خرفه:
براى اسهال مفید است [رواوفوکود] و براى سوزاک و
ترشحات سفید مُهبَل نافع مى باشد.
به عنوان ضد کرم براى معالجه اوکسیو ریس[۷] یا کرم هاى سفید مفید مى باشد [رید]. مسهل ملایم است [اوکابه]. براى بچه ها مسهل است. [برکیل و هانیف]. تصفیه کننده خون است [هو] تببر است و ضد سم مى باشد [هاو].
در استعمال خارجى شیره گیاه یا
له شده گیاه براى تحلیل ورم و
تومور و التیام زخم هاى شدید سوختگى، بواسیر، بیماری هاى پوستى (نظیر خارش- جرب) تحلیل آبسه، گزیدگى نیش حشرات، عقرب گزیدگى و مارگزیدگى مفید است.
در موارد نیش حشرات و جانوران مصرف داخلى آن هم مؤثر است ولى البته
در مورد زنان حامله نباید مصرف شود[چونکیائوچى و اوکابه].
در شبه جزیره مالایا از عصاره گیاه به عنوان مایعى براى شست و شوى چشم استفاده مى شود [هولمز و ریدلى].
در اندونزى از گیاه براى ناراحتى سینه استفاده مى شود [بارلت].
در فیلیپین از برگ ها و سرشاخه هاى آن به عنوان ضد خونریزى و براى قطع خونریزى استفاده مى شود [گررو و کوى زمبینگ].
گیاه خرفه نوعى حشره کش نیز مى باشد.
تحقیقات جدید دانشمندان نشان داده است که در خرفه ماده شیمیایى بسیار جالب بنام
اسید چرب اومگا- ۳ وجود دارد.
این همان چربى معروف است که در
روغن ماهى یافت مى شود و عامل مؤثّرى براى
کاهش کلسترول و
فشارخون است و از این نظر که این گیاه را در ردیف
گیاهان ارزشمند ضد سرطان و ضد فشارخون قرار مى دهد و بعلاوه داراى مقدار قابل ملاحظه اى ویتامینC مى باشد که آن هم از ضد اکسیدکننده هاست و
ضد عوامل سرطان زا مى باشد.[۸]
مشخصات گیاه
گیاهى است یکساله که وحشى آن خزنده با ساقه هاى خوابیده کمى قرمز و با برگهاى دایرهاى گوشتى که دور گل هاى کوچک زردرنگ آن ظاهر مى شوند نوع پرورشى آن با ساقه هاى ضخیم گوشتى سرخ رنگ قایم که بلندى آن ۴۰- ۱۰ سانتى متر است.
برگ هاى آن گوشتى کلفت با کرک هاى کوتاه تخم آن سیاه کوچک.
وحشى آن معمولا در مناطق معتدله دنیا همه جا و در نواحى سایه دار مرطوب در مزارع و بوستان ها و حاشیه دریاچه ها مى روید.
در ایران معمولا کاشته مى شود، ولى به طور وحشى نیز در مناطق شمالى ایران در اطراف رشت، لاهیجان، اطراف تهران، تفرش، اراک و سایر نواحى مى روید تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن صورت مى گیرد و بذر آن را مستقیما در مزرعه اصلى در ماه هاى اردیبهشت تا تیرماه مى کارند خاک مزرعه باید غنى باشد و چون احتیاج به آب زیاد دارد آبیارى آن باید مرتبا صورت گیرد.
ترکیبات شیمیایى
از نظر ترکیبات شیمیایى در برگ هاى گوشتى خرفه که ضخیم و کلفت است علاوه بر مقدار زیادى آب (حدود ۹۰ درصد) مواد لعابى لزج وPectin و کمى مواد چرب وجود دارد.
در گیاه تازه در حدود یک درصد و در گیاه خشک در حدود ۷۰ در صدK 2 O مى باشد که اثر مدر بودن را به گیاه خشک مى بخشد. در گزارش تجزیه دیگرى آمده است [M .P .E .SE .A] که در خرفه تانن و املاح فسفات و مقدار خرفه سبز خرفه طلایى قابل ملاحظه اى منیزیم، آهن، آلومینیوم، منگنز، کلسیم، پتاسیم و سدیم و یوریا[۹] یافت مى شود.
در هریک صد گرم شاخه و برگ خرفه مواد زیر وجود دارد (اعداد سمت راست مربوط به خرفه پخته با آب کم است و اعداد سمت چپ مربوط به خام، که با علامت * از هم متمایز شده اند):
آب ۹۴/ ۹۲ گرم، پروتئین ۲/ ۲* ۷/ ۱ گرم، چربى ۳/ ۰* ۴/ ۰ گرم، هیدرات هاى کربن ۲* ۵/ ۲ گرم، کلسیم ۸۶/ ۱۰۳ میلى گرم، فسفر ۲۴/ ۳۹ میلى گرم، آهن ۲/ ۱* ۵/ ۳ میلى گرم، ویتامین آ ۲۱۰۰/ ۲۵۰۰Iu ، تیامین ۰۲/ ۰* ۰۳/ ۰ میلى گرم، رایبوفلاوین ۰۶/ ۰* ۱/ ۰ میلى گرم، نیاسین ۴/ ۰* ۵/ ۰ و ویتامین سی ۱۲/ ۲۵ میلى گرم.
منبع: معارف گیاهى، دکتر حسین میر حیدر ؛ ج۱ ؛ ص۷۲
پی نوشت ها:
[۱] .Scurvy
[۲] .Nephritis
[۳] .Pyelitis
[۴] .Colix -Calice
[۵] .Amoebicdysentery
[۶] .Bacillary dysentery
[۷] .Oxyuris
[۸] میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش.
[۹] .Ureea
