ریوند و ریواس

                                                                                                                        ریوند

خواص ریوند در چین مرسوم است که ریوند را از ریشه گیاه چند ساله (۷- ۶ ساله) گرفته در اوایل پاییز از زمین خارج مى‏ کنند. [هوپر] مى‏ گوید از گیاهان ۷- ۶ ساله ولى [ویلسن‏] معتقد است از گیاه ده ساله گرفته شود. این دارو تلخ و خنک‏ کننده است و براى معالجه ناراحتى‏ هاى معده، یبوست، دندان‏ درد، سردرد، استسقا، یرقان و خونریزی هاى داخلى تجویز مى‏ شود. توصیه این است که زنان باردار و مادرانى که نوزاد دارند و شیر مى‏ دهند نباید بخورند [چونگ یائوچى‏]. داروى ملین، خون ساز، تونیک و مقوى معده و قابض است و بویژه براى معالجه ناراحتى‏ هاى ناشى از هجوم خون در ناحیه لگن زنان، مانند احساس درد در موقع هم‏بسترى و ترشح ادرار با درد و قطع تب هاى بچه‏ ها و تب مالاریا مفید است [استوارت‏]. گرد ریوند مخلوط با سرکه براى پراکنده کردن و کاهش درد که در اثر ضربه و یا افتادن، در عضوى ایجاد شده مفید است و اگر با برنج تخمیرشده خورده شود، براى ناراحتى‏ هاى تنفسى که در اثر حرارت و رطوبت پیدا شده نافع است. توصیه این است که اشخاص مبتلا به بواسیر از خوردن ریوند اجتناب کنند [پتلو]. از نظر حکماى طب سنتى ایرانى ریوند یا ریشه گیاه از نظر طبیعت کمى گرم و خشک است و در عین‏ حال رطوبت دارد به همین دلیل زود کرم مى‏ گذارد. از گرد زردرنگ ریوند که تلخ است به عنوان اشتهاآور و مسهل استفاده مى‏ شود (بنا بر مقدار مصرف). اگر گرد ریوند را حرارت دهند، خاصیت مسهلى آن تقریبا از دست مى‏ رود ولى سایر خواص آن مانند تقویت معده باقى مى‏ ماند. به این دلیل است که گرد آن را در مواردى که نظر خاصیت مسهلى آن است به صورت گرد مخلوط با سایر گردها مى‏ خورند. گرد ریوند اگر به مقدار ۴ گرم خورده شود در عین‏ حال که مسهل است، ایجاد قولنج نکرده و معده و امعا را خسته نمى‏ کند در صورتى که سایر مسهل ها معمولا اشتها را کم کرده و ایجاد ضعف مى‏ نمایند ولى ریوند معده را تقویت کرده به هیجان بدن مى‏ افزاید. ریوند معمولا در سوء هضمهایى که بدون تب باشد و با تلخى دهان و احساس درد خفیفى در قسمت فوقانى معده و با یبوست طبع توأم باشد و همچنین در سوء هضمهایى که سبب آن عدم حرکت و نشستن در یک محل باشد و سوء هاضمه پیران و سوء هضمهایى که در زنان عصبانى و اشخاص مبتلا به مالیخولیا وجود دارد، بسیار مؤثر است. ریوند را در موارد اسهال هاى صفراوى نیز تجویز مى‏ نمایند و همچنین در اسهال خونى وبایى بخصوص در ابتداى شروع بیمارى که هنوز مدفوع چندان خون آلوده نشده مؤثر و مفید است. به‏ طور کلى ریوند به عنوان مسهل اخلاط غلیظه و رقیقه و مدر مصرف مى‏ شود. گرفتگى‏ هاى کبد و طحال و روده‏ ها را باز مى‏ کند و بادها و نفخ ها را کم می کند و دردهاى کلیه و مثانه و رحم را تسکین مى‏ دهد و براى رفع برودت معده و کبد و سرفه مزمن و تنگى‏ نفس و سل و زخم ریه و زخم روده و انواع استسقا و یرقان و رفع اسهال خونى و اسهال معمولى و پاک کردن روده‏ ها مفید است. اگر از گرد ریوند با لعاب به دانه، حب درست شود و زیر زبان نگه دارند و آب آن را فرو برند براى سرفه کهنه سرد و مرطوب و تنگى‏ نفس سرد و مرطوب نافع است و اگر با گرد ریوند و هلیله کابلى و غاریقون و صبر زرد حب سازند و بخورند براى پاک کردن دماغ و انواع سردردهاى سرد و صفراوى و فلج و سرگیجه و وحشت و مالیخولیا و جنون مفید است. گرد ریوند اگر ۵۰- ۳۰ سانتى‏ گرم با هر غذا بخورند مانند داروهاى مقوى اثر مى‏ کند و اگر ۲- ۱۳/ ۰ گرم حتى تا ۴ گرم بخورند مانند مسهل اثر مى‏ کند. بعضى از اطبا تنها جویدن آن را در دهان و فروبردن آب آن را خیلى مؤثر مى‏ دانند. ریوند با آب آهک دار و مواد قى‏ آور و دم‏ کرده‏ هاى قابض و اسیدهاى غلیظ و سوبلیمه و سولفات آهن و روى ناسازگار است و از استفاده آنها باهم باید پرهیز کرد.

تهیه گرد ریوند طبق کدکس: ریوند چینى را به مقدار مورد نظر گرفته نیم‏ کوب کرده و در گرم خانه با حرارت ۴۰ درجه سانتى‏ گراد مى‏ خشکانند و نرم مى‏ کوبند و از الک مویین ابریشمى نمره ۱۲۰ مى‏ گذارنند و نخاله چوبى که باقى مى‏ ماند را دور مى‏ ریزند که تقریبا ۹۰ درصد باقى مى‏ ماند از این گرد به عنوان مقوى ۵- ۱ دسى‏ گرم و به عنوان مسهل از ۴- ۴/ ۰ گرم مى‏ توان مصرف کرد. تهیه گرد مرکب ریوند: گرد ریوند ۲۵ واحد، منیزى مکلس ۷۵ واحد و زنجبیل ۱۲ واحد. آنها را نرم کوبیده و مخلوط نمایند و از ۱۰- ۲ گرم از این گرد میل کنند، مسهل خوبى است. حب صابونى ریوند: گرد ریوند ۲۵ دسى‏ گرم، صابونى طبى ۶ دسى‏ گرم، با مقدار کافى شربت ساده مخلوط کنند و ده حب بسازند و از ۵- ۱ حب براى مسهل و تقویت معده بخورند. شربت ریوند: ریوند ۱۰۰ واحد، آب ۵۰۰ واحد و قند ۱۰۰۰ واحد. ریوند را نیم‏ کوب کرده و مدت ۱۲ ساعت در آب مى‏ خیسانند و با فشار از پارچه‏ اى گذرانیده با کاغذ صاف مى‏ کنند و صاف‏ شده را با قند حل کنند و هر بار ۳۲- ۱۶ گرم از این شربت بنوشند. شربت مرکب ریوند: ریشه خشک کاسنى ۲۰۰ گرم، برگ خشک کاسنى ۳۰۰ گرم، برگ شاهتره ۱۰۰ گرم، برگ سرخس نر ۱۰۰ گرم، میوه کاکنج ۵۰ گرم، دارچینى ۲۰ گرم، صندل سفید ۲۰ گرم، قند ۳۰۰۰ گرم و آب مقطر به اندازه کافى. ریوند و دارچین و صندل را نرم بکوبند و ۱۰۰۰ گرم آب با حرارت ۸۰ درجه سانتى گراد روى آنها ریخته مدت ۶ ساعت بگذارند دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده با کاغذ صاف کنند و در مقابل هر ده واحد از این مایع صاف شده ۱۸ واحد قند در حالت سردى حل کنند و از طرف دیگر سایر مواد را نرم کوبیده و در ۵۰۰۰ گرم آب‏ جوش مخلوط کنند و بگذارند ۱۲ ساعت دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده یا با کاغذ صافى صاف نموده و آن را با باقیمانده قند، شربت سازند و هنگام قوام، شربت اول را داخل نمایند. این شربت را که شربت مرکب ریوند و کاسنى نیز مى‏ نامند براى مسهل اطفال خیلى مفید است و در هربار یک قاشق چاى‏ خورى ۳- ۲ بار در روز مصرف مى‏ شود. براى بزرگ‏سالان ۴۰- ۱۰ گرم آن مصرف مى‏ شود. قرص ریوند: ۳۲ گرم گرد نرم ریوند را با ۳۴۵ گرم قند نرم کوبیده با مقدار کافى از یک لعاب به دانه قرص هاى ۶ دسى‏ گرم بسازند. مقدار خوراک از ۶- ۵ عدد قرص است. تهیه جوشانده براى دیسانترى وبایى: ریوند نیم‏ کوب ۴ گرم، تارتر ۳۰ گرم جو ۶۰ گرم، آب ۲۵۰۰ گرم را مخلوط کرده بجوشانند تا ۲۰۰۰ گرم باقى بماند و صاف کنند و براى رفع اسهال خونى وبایى فنجان فنجان میل کنند. عصاره ریوند طبق کدکس: ریوند چینى نیم‏ کوب ۱ واحد و آب مقطر ۸ واحد، ریوند را در ۵ واحد آب به مدت ۱۲ ساعت بخیسانند و با فشار از پارچه بگذارنند و تفاله را در باقى‏ مانده آب بخیسانند و آن را با فشار صاف کنند و دو قسمت صاف شده را مخلوط کرده بگذراند ته‏ نشین شود و صاف روى آن را برداشته در حمام ماریه(Bain marie) به غلظت عصاره نرم قوام آورند. مقدار مصرف این عصاره براى تقویت معده ۵۰ سانتى‏ گرم تا یک دسى‏ گرم و براى مسهل از ۲ دسى‏ گرم تا یک گرم است. نام های مختلف ریوند در کتب طب سنتى با نام هاى «ریوند». «ریوند چینى» یا «ریوندتاتار» نام برده مى‏ شود. ساقه زیرزمینى گیاهى است از تیره هفت‏ بندPolygonaceae جنس‏Rheum به فارسى گونه اهلى آن را «ریواس» و وحشى آن را «راوند» و در اصطلاح محلى بلوچستان به گونه‏ اى از آنکه در آن خطه مى‏ روید «راواش» و «فیل‏ گوش» گویند. به عربى «ریباس» و «ریباج» و به هندى آن را «ریوند چینى»-«هندى ریوند چینى» مى‏ نامند. گیاه را به فرانسوى‏ Rhubarbe و به انگلیسى‏ Rhubarb و به لاتین‏ Reubarbarum یا Rhabarbarum (به معناى ریشه بربر)Racine barbar نامیده مى‏ شود. اسامى فوق به انگلیسى و فرانسوى در عین‏ حال به گیاه و به ساقه زیرزمینى یا ریشه گیاه گفته مى‏ شود. داراى گونه‏ هاى مختلفى است که نام علمى آنها عبارتند از: ۱٫Rheum Palmatum L که به فرانسوى‏ Rhubarbe Palmee گفته مى‏ شود و ساقه زیرزمینى و ریشه آن همان ریوند چینى معروف است که بیش از سایر اعضاى گیاه مستعمل در طب سنتى است. این‏گونه در چین در مناطق‏ Kokonor و Szechwan مى‏ روید. به هندى نیز ریوند چینى نامیده مى‏ شود. ۲٫Rheum officinale Baillon که به فرانسوى‏ Rhubarbe officinale گویند. ساقه زیرزمینى این‏گونه نیز در طب سنتى مستعمل است و به عنوان مسهل مصرف مى‏ شود. ولى از نظر خواص و مصرف در درجه بعد از گونه قبلى قرار دارد. این‏گونه نیز در چین در منطقه‏ Szechwan مى‏ روید و ساقه زیرزمینى آن را نیز ریوند چینى گویند. ۳٫Rheum emodi Wall که در هندوستان مى‏ روید از نظر دارویى در دامپزشکى مصرف دارد و به ریوند هندى معروف است. وRheum rhaponticum L که به فرانسوى‏ Rhubarbe anglais گفته مى‏ شود نیز مصرف دامپزشکى دارد. ۴٫ گونه‏ هاى زینتى و غیر دارویى که دم برگهاى ضخیم و دراز و قرمزرنگ آنها به مصرف غذایى و تهیه شربت و خورش مى‏ رسد به فارسى به‏ طور کلى ریواس گفته مى‏ شود. نام علمى این‏گونه‏ هاRheum undulatum L و به فرانسوى‏ Rhubarbe ondulee گفته مى‏ شود و Rheum compactum L که به فرانسوى‏ Rhubarbe serree گفته مى‏ شود. این دو گونه در ایران نمى‏ رویند و سومى گونه‏ Rheum Ribes L است که در کوهستانهاى ایران از جمله در دره توچال، شهرستانک، کرج، حصاربند، کوه هاى اراک، اشتران‏ کوه، گنج‏نامه، کردستان، تفرش، خراسان، آذربایجان بین خوى و تبریز، افشار، دشت ارژن فارس، راجرد قم و بلوچستان به‏ طور خودرو مى‏ روید. سه گونه اخیر در ایران کاشته مى‏ شوند و به عنوان سبزى به نام ریواس براى استفاده از برگ هاى گوشتى آن در بازار عرضه مى‏ شود. مشخصات‏ گیاه ریواس یا راوند گیاهى است چند ساله داراى ساقه‏ اى بلند تا یک متر و بیشتر، ساقه زیرزمینى متورم و ضخیمى دارد. برگ هاى آن بزرگ، پهن، پنجه‏ اى، کناره آنها دندانه‏ دار است و به صورت مجتمع در قسمت قاعده گیاه قرار دارند، دمبرگها دراز و گوشتى و قرمز ارغوانى هستند. ساقه‏ هاى مولد گل از درون انبوه برگ ها خارج شده و به ۳- ۲ متر ممکن است برسند در قسمت فوقانى محور این ساقه‏ ها گل هاى خوشه‏ اى به رنگ سبز مایل به زرد و مایل به قرمز ظاهر مى‏ شود. تکثیر ریواس و ریوند از طریق کشت بذر ولى معمولا با کشت سوش گیاه در خزانه و انتقال به مزرعه انجام مى‏ گیرد و چون قوه نامیه بذر کمتر از سه سال است، اگر تکثیر با بذر انجام مى‏ شود باید دقت شود، بذر تازه باشد. ریوند گیاه کوهستان هاى سرد است ولى در دوره رویش احتیاج به آفتاب دارد، بنابراین باید در نقاط آفتاب‏گیر کاشته شود. دوران رویش بسته به شرایط اقلیمى ۵- ۴ ماه است یعنى از اواسط بهار تا اوایل زمستان ولى براى رشد کافى ساقه‏ هاى زیرزمینى به سرماى زمستان احتیاج دارند. معمولا در خاک مرغوب و زراعت خوب از هر گیاه ۸- ۶ کیلوگرم ساقه زیرزمینى ضخیم براى مصارف دارویى مى‏ توان تهیه کرد. گیاه در دوران رویش‏ احتیاج به آب فراوان دارد. مشخصات انواع ریوند در بازار ۱٫ ریوند چینى به شکل قطعاتى است مدور به رنگ زرد چرک و خیلى سخت. طعم آن تلخ و زیر دندان به شدت صدا مى‏ کند (صداى خرد شدن بلورهاى اکسالات آهک است). رنگ گرد آن پس از کوبیدن ریوند، نارنجى و معمولا در یک طرف هر قطعه ریوند سوراخى است که محل آویزان کردن آن در موقع خشک کردن بوده است. ۲٫ ریوند مسکو که در حقیقت آن هم ریوند چینى و نوع مرغوب آن است ولى چون از تاتارستان به سیبرى و از آنجا به بازار ایران مى‏ آید، آن را ریوند مسکو نامند و به شکل قطعات نامنظم به رنگ زرد تیره است اگر شکسته شود مقطع آن مانند مرمر سفید و زرد، بوى آن تهوع‏ آور و طعم آن تلخ و قابض و بزاق را مانند زعفران رنگین مى‏ کند. این نوع را ریوند تاتار Rheum tataricum نیز مى‏ گویند که همان‏ Rheum Palmatum چین است که شرح آن در ابتداى این قسمت آمده است. در موقع خرید ریوند باید دقت شود که حتى الامکان ریوند سالم و کرم نخورده باشد، زیرا اغلب در اثر کهنگى زیاد کرم مى‏ گذارد و آن را سوراخ مى‏ کند و فروشندگان از گرد ریوند و آب، خمیرى درست کرده و سوراخ ها را با خمیر پر مى‏ کنند. از نظر ترکیبات شیمیایى در ریوند چینى به‏ طور کلى یک ماده تلخ به نام راپونتى‏ سین‏[۱]، یک ماده رنگى به نام رئین‏[۲]، آهک و پتاس و اکسالیک اسید و مالیک اسید[۳]، سولفوریک اسید[۴] کریزوفانیک اسید و سرانجام صمغ، نشاسته، تانن و اسانس یافت مى‏ شود. اسید اکسالیک در ریوند به شکل بلورهاى اکسالات آهک درآمده و بلورهاى آن زیر دندان صدا مى‏ کند. در گزارش تجزیه دیگرى چنین آمده است: در ریوند چینى مواد زیر یافت مى‏ شود: کریزوفانول‏[۵]، آلوئه امودین‏[۶]، امودین مونواتیل اتر[۷]، گلوکوگالین‏[۸]، کاتچین‏[۹] [چونگ یائوچى‏]. ورئین، امودین، راپونتى‏ سین، تترارین‏[۱۰]، ترى‏ تیس‏پورین‏[۱۱] [چونک کوئوتونونگ یائوچى‏] و همچنین ماده راباربرون‏[۱۲] که احتمالا این ماده همان آلوئه امودین است. ریواس گیاه ریواس(Rheum Ribes L .) داراى دمبرگ ضخیم به پهنى چند سانتى‏ متر و به قطر ۲- ۱ سانتى‏ متر است و پوست آن سبزرنگ و قسمت تحتانى متصل به ریشه گیاه سفید و کمى بنفش است. مغز آن سفید با طعم گس و ترش و آبدار مى‏ باشد. قسمت خوردنى ریواس در حقیقت دمبرگ ضخیم‏ شده گیاه است. طبق نظر حکماى طب سنتى ریواس سرد و خشک است و خواص آن قابض، مقوى معده و کبد اشخاص گرم‏ مزاج است. محرک اشتها و قاطع صفرا و تشنگى و دل‏ به‏ هم‏خوردگى و مسکن حدت صفرا و خون و صاف‏ کننده صفرا و خون است براى رفع مستى و خمار و وسواس و براى بواسیر نافع است. براى حصبه و اسهال گرم صفراوى و یرقان و تب هاى گرم صفراوى مفید است. عصاره آن براى تقویت دید چشم و ضماد آن با آرد جو براى بادسرخ مفید است. در اشخاص سردمزاج براى سینه و براى قوه باه مضر است و ایجاد قولنج‏ مى‏ نماید، براى رفع آن باید از شربت عود و انیسون و عسل استفاده شود. در هر یک صد گرم ریواس خام مواد زیر موجود است: آب ۹۴ گرم، پروتئین ۶/ ۰ گرم، چربى ۱/ ۰، هیدرات کربن (بیشتر قند) ۳ گرم، کلسیم ۹۶ میلى‏ گرم، فسفر ۱۸ میلى‏ گرم، آهن ۸/ ۰ میلى‏ گرم، سدیم ۲ میلى‏ گرم، پتاسیم ۲۵۱ میلى‏ گرم، ویتامین‏ آ ۱۰۰Iu ، تیامین ۰۳/ ۰ میلى‏ گرم، رایبوفلاوین ۰۷/ ۰ میلى‏ گرم، تیاسین ۳/ ۰ میلى‏ گرم، ویتامین‏ سی ۹ میلى‏ گرم. در هر یک صد گرم ریواس پخته که به آن شکر اضافه شده باشد: آب ۶۲ گرم، پروتئین ۵/ ۰ گرم، چربى ۱/ ۰ گرم، هیدرات هاى کربن (بیشتر قند) ۳۵ گرم، کلسیم ۷۸ میلى‏ گرم، فسفر ۱۵ میلى‏ گرم، آهن ۶/ ۰ میلى‏ گرم، پتاسیم ۲۰۳ میلى‏ گرم، ویتامین‏ آ ۸۰Iu ، تیامین ۰۲/ ۰ میلى‏ گرم، رایبوفلاوین ۰۵/ ۰ میلى‏ گرم، نیاسین ۳/ ۰ میلى‏ گرم و ویتامین‏ سی ۶ میلى‏ گرم.[۱۳] منبع: معارف گیاهى ؛ دکتر سید حسین میر حیدر ج‏۱ ؛ ص۹۲ تا ۱۰۰٫ پی نوشت ها: [۱] .Rhaponticin [۲] .Rhein [۳] .Malic acid [۴] .Sulfuric acid [۵] .Chrysophanol [۶] .Aloe emodin [۷] .Emodin monoethyl ether [۸] .Glucogallin [۹] .Catechin [۱۰] .Tetrain [۱۱] .Tritisporin [۱۲] .Rhabarberone [۱۳] میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش.